Page 68 - İZMİR AKADEMİ DERGİSİ

MAKALE

Kale'nin İnşâsı
Her ne kadar kesin bir târihe ulaşılamasa da Evliyâ Çelebi
Seyâhatnâmesi'nde yer verilen, kale kapısı üzerinde bulun-
duğu belirtilen kitâbede Hicrî 1077/Mîlâdî 1666 târihi
bilinen ilk kayıtlı târihtir. Kitâbede;

'' Görünce Hātif-i Gaybî didi bu kal'aya târih
Kilidi bahr ü ber oldu ve hakka kal'a-i sancak''
(1077)

ifâdelerine yer verilerek bir anlamda hem denizi hem de
karayı kontrol altına alan mühim bir yapı olduğuna gönder-
mede bulunulmuştur. Kalenin plan özelliklerine yine Evliyâ
Çelebi'nin gözlemlerinden ulaşmak mümkündür. Detaylı
bir biçimde kaleyi tasvir eden Evliyâ Çelebi;

''Dört köşe bir kaledir. Etrafı bin yüz adımdır. Hendeği Görsel 2. Sancakburnu'nu Gösterir Piri Reis Haritası
yoktur. Kale içinde avlusuz seksen ev, bir hünkâr câmii (Kitâb-ı Bahriye,2011:65b)
vardır. Dizdarı, iki yüz neferleri vardır. Yedi kulesi, yetmiş
parça balyemez topu vardır. Kıbleye bakar bir demir kapısı inşa edildiğini belirtmektedir. Bu kontrolsüzlüğü önlemek
için IV. Mehmed zamanında Sadrâzam Köprülü Mehmed
vardır. Bir köprü ile kaleye girilip çıkılır. Köprü başında bir Paşa'nın Dergâh-ı âli kapıcıbaşısı Geveze-zâde … Ağa'ya
lonca köşkü vardır.'' yapım emrini verdiğini, böylelikle liman gelirlerinde de
(Evliya Çelebi, 1966,C.8:535) artış sağlandığını kaydetmektedir. Hatta sağlanan kontro-
lün bir göstergesi olarak limana girmek isteyen her gemi-
böylelikle hem kalenin mîmârî özelliklerini hem de sahip nin kale önünde beyaz bir itâat bayrağı çektiğini, kalenin
olduğu askerî kābiliyeti târihe not düşmüştür. Kalenin sahip isminin de buradan kaynaklandığını ilâve etmektedir. Yalnız
olduğu askerî caydırıcılığın bir başka tespitini ise kendisi burada küçük bir düzeltme yapmak gerekir ki; önceki
de İzmirli olan Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü'l-Vukû'āt isimli dönem kaynaklarında da henüz kaleden eser yokken dahî
eserinde yapmıştır (Görsel 1). bu bölge Sancakburnu şeklinde tanımlanmıştır. Piri Reis'in
Kitab-ı Bahriye (2011) adlı eserinde hem metin içinde hem
''…Kandiye muhâsarasında isâga ettirip istîmal eyledikten de haritada Sancakburnu ifadesi açık şekilde görülmekte-
sonra getirip mezkur kaleye vaz' eylediği iki kıt'a tunç top ki dir (Görsel 2).
içine adam girebilir ve birisinin ağzında iki tane kale yarası Evliyâ Çelebi'nin çağdaşı olan bir diğer seyyah, Fransız
olmakla sağlamına gazi, buna şehid denilir. …'' Jean Baptiste Tavernier (1605-1689) Sancakkale'nin
yapımını Ege Denizi'nde devam etmekte olan Osmanlı-Ve-
(Mustafa Nuri Paşa, H.1327, C.1:25-26) nedik savaşlarına bağlamaktadır. Yazara göre, Osmanlı
donanmasının yenilgiye uğraması sonucunda İzmir
Limanı'nda bulunan İngiliz ve Hollanda gemileri takviye
güç olarak kiralanmak istenir; fakat savaşa katılmak isteme-
yen bu gemiler limanı serbest bir şekilde terk eder ler. Bu
duruma tepki gösteren Osmanlı yönetimi, liman kontrolü-
nü sağlamak için Sancakburnu Kalesi'nin yapımına karar
verir (Tavernier, 2006). Bir başka neden ise Netâyi-
cü'l-Vukû'āt'ın yazarı Mustafa Nuri Paşa tarafından dile
Görsel 1. Netâyicü'l-Vukû'āt getirilmiştir. Ona göre kalenin inşâsı uzun bir süredir
(Erişim: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı K.6288/1 29.12.2021).
devam etmekte olan Girit seferlerine lojistik destek sağla-
mak için gerçekleştirilmiştir (Mustafa Nuri Paşa, H.1327).
Kalenin inşâ sebebine gelirsek, bu konuda da farklı kaynak- İster gümrük gelirleri, ister liman kontrolü, isterse lojistik
larda farklı nedenler ileri sürülmüştür. Evliyâ Çelebi (1966), destek nedeniyle olsun Sancakburnu Kalesi'nin sahip
kalenin limanı kullanan gemilerin kontrolünü sağlamak ve olduğu stratejik konumu nedeniyle oldukça önemli görev-
gümrüksüz giriş çıkışların önüne geçmek amacıyla ler üstlendiği açıktır.

66