Page 8 - akademi 2 e dergisi

MAKALE

MAKALE

“DEPREMİN ÖĞRENCİLERİM Kahramanmaraş depremi böylesi belirsiz ve yoğun yaşantı-

ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN ların ortaya çıkmasına neden olan travmatik bir olaydı. Travma sonrası iyileşme
Depremle birlikte, çoğumuz alarm durumuna geçtik. Bu
‘FARKINDAYIM’, alarm, travmatik olaydan sonra bireyin hayatta kalmak için Travmatik olay, temel ihtiyaçlarımızı tehdit eden bir durum ettiğimiz stres belirtilerinin tedavi edilmesi değil; bu belirti-
kullandığı alarm olarak nitelendirilebilir. Alarm çalmaya
veya olaydır. Deprem, güvende olma ihtiyacımızı derinden
lerin ortaya çıkmasına neden olan karşılanmayan ihtiyaçla-
başladığında çeşitli yaş gruplarında ortaya çıkan bazı stres
YAPACAKLARIMI belirtileri şunlar olabilir: sarsmıştır. Maruz kalanların evlerini, işlerini, sevdiklerini rın karşılanması olmalıdır. Örneğin tırnak yeme, dikkatini
kaybetmesine neden olup alışık oldukları rutinlerini baştan
odaklayamama, sürekli ağlama, uyuyamama vb. belirtileri
sona bozarken; tanık olanların “Benim de başıma gelir mi? gösteren çocuğun tırnağını yememesi, ağlamasının azaltıl-
‘BİLİYORUM’ OKUL ÖNCESİ DÖNEMDEKİ BAZI STRES BELİRTİLERİ Gelirse ne yaparım?” gibi kaygılarını tetiklemiştir. Travma- ması değil; bu belirtileri ortaya çıkaran yakınlarını kaybet-
me korkusu ve güvende hissetmeme temelindeki duygu ve
tik olay sonrasında öğrencimizin gösterdiği söz konusu
VE SINIFIMDA ŞEFKATLE Anne, baba veya bakım veren kişiden ayrılmak istememe stres belirtileri ve baş etme tepkilerini yaklaşık 30-40 gün ihtiyaçları ele alınmalıdır. Çocuk, kendini güvende hisset-
boyunca olağan kabul edebiliriz (APA, 2013). Yoğun alarm
miyorsa güvende olduğunu hissettirecek adımlar atılmalı-
Kolaylıkla ağlama, sinirlenme, dikkatin dağılması, aşırı
‘UYGULUYORUM” hareketlilik durumundan vücudun ve beynin görece mantıklı hareket dır.
etmeye başlaması için bu süre kabul edilebilirdir. Bu
Öğretmenlerimiz öğrencileri için neler yapabilirler?
Parmak emme, alt ıslatma, anne babaya yapışma gibi
süreden sonra artık yavaş yavaş toparlanma sürecinin
DİYEBİLEN ÖĞRETMENLER önceki gelişimsel dönem davranışlarını gösterme başlaması, stres belirtilerinin görece yoğunluğunun Görüldüğü üzere çocuk ve ergenlerin travmatik olay sonra-
sı gösterdiği belirtiler değişebilmektedir. Bu belirtiler ve
azalması ve günlük yaşamdaki rol ve sorumluluklarımızı
Uyuyamama, sık ve ağlayarak uyanma
yerine getirir hale gelmemiz beklenir (Bu noktada yoğun baş etme tepkileri ile ilgili eğitimcilerin bilgi birikimi,
Doç. Dr. Betül MEYDAN* Oyunların değişmesi ve tekrar eden oyun içeriklerini şekilde yukarıda sözü edilen belirtileri ve tepkileri gözlemli- sını arında bulunan öğrencilerde gözlemlenen davranışlar-
oynama
yorsak bir ruh sağlığı uzmanından destek alınması gerekti- dan neyin beklenen, neyin beklenmeyen olduğunu anlaya-
Huzursuz ve kaygılı görünüm ğini düşünebiliriz.). bilmelerine destek olacaktır. Dolayısıyla, travma sonrası
stres belirtilerini ve baş etme tepkilerini bilmek “farkında
Bununla birlikte, önemli bir konuya dikkat edilmesi gerek-
6 Şubat 2023… mektedir. Bu konu, deprem sonrası stres belirtilerinin iyileş- olmanızı” sağlayacaktır. Bu farkındalıkla “Öğrencilerim için
Kahramanmaraş depremi… tirilmesidir. Travmatik olaydan sonra gözlemlenen davra- neler yapabilirim?” sorusu eş zamanlı olarak ilerleyecektir.
Depremin doğrudan etkilediği şehirlerimiz… nışlar aslında birer belirti veya semptom olarak nitelendiri- Öğrenciler açısından bakıldığında, burada iki temel grup
Depremin etkilerine maruz kalanlar ve tanık olanlar… İLKOKUL DÖNEMİNDEKİ BAZI STRES BELİRTİLERİ lebilir. Bir başka deyişle, bu davranışlar buzdağının ortaya çıkmaktadır. Birinci grup, depreme doğrudan maruz
Depremin psikolojik etkilerini görmeye devam edeceği- Kaygılı, korkulu, huzursuz, sinirli, gergin görünüm Bu belirtiler, bireyin depreme doğrudan maruz kalıp kalma- vermektedir. Bir başka baş etme tepkisi; ceylan, aslanı görünen kısmıdır. Oysaki travmatik olay sonrasında bireyin kalan öğrencilerdir. Diğer grup ise depremin etkilerine
miz önümüzdeki yıllar… Saldırgan davranışlar gösterme masına, bu olay nedeniyle sevdiği birini kaybedip kaybet- gördüğünde kaskatı kesilip kımıldamayabilir; bu tepki temel güvenlik ve kontrol algısı zedelenmiştir; dolayısıyla (doğrudan maruz kalmayan ancak) tanık olan öğrencilerdir.
ceylanın “don” tepkisidir. Ceylan, baş edemeyeceği
memesine (örn. Armenian vd., 2000; Başoğlu vd., 2004),
Depremin, özellikle de bu boyutta etkili olan bir depremin Kolaylıkla ağlama, sinirlenme, dikkatin dağılması, aşırı evinden ve sevdiklerinden ayrılmak zorunda kalıp kalma- travmatik olaya teslim olmaktadır. Başka bir olasılıkta ise birey karşılanmayan güvende olma ve kontrolde olma Her iki grubun üzerinde de depremin benzer etkilerini
yaralarının bugünden yarına sarılması zordur. Önümüzdeki hareketlilik masına (örn. Edinsel ve Elçi, 2015; Riad ve Norris, 1996), ceylan, hızla ormanın içine doğru koşmaya başlayabilir; bu ihtiyacının bir sonucu olarak söz konusu “savaş, don, kaç” gözlemlemeniz mümkündür. Temel etki, güvenlik algısın-
birkaç yıl öğretmenlerimiz sını arında depremden etkile- önceden böylesi yoğunlukta bir deneyimi olup olmamasına tepki ceylanın “kaç” tepkisidir. Ceylan, travmatik olayla baş tepkilerini vermektedir. Bunun devamında karşılanmayan daki zedelenmedir. Diğer yandan, depreme doğrudan
nen çocuklarımızla ilgilenmeye ve onlara şefkatle destek Uyuyamama, sık ve ağlayarak uyanma (örn. Geonjian vd., 1994; Kılıç ve Ulusoy, 2003; Şalcıoğlu etmek için kaçarak kurtulmayı seçmektedir. ihtiyaçlar kaygı, üzüntü, korku, hayal kırıklığı, gerginlik, maruz kalan öğrencilerde depremin etkilerinin yoğunluğu
olmaya devam edeceklerdir. Bu noktada, öğretmenlerimi- Yaralanma, ölme, sevdiklerini kaybetme korkusuyla tekrar vd., 2003) ve çevresinden destek alıp almamasına (Eker ve huzursuzluk gibi duyguları beraberinde getirmektedir. O ve güvenlik ihtiyacının karşılanmasına duyulan gereksinim
zin temel olarak üç şeye ihtiyacı olacağı söylenebilir: eden benzer içerikli sorular sorma Arkar, 1995; Kaniasty ve Norris, 1995) göre şiddetini ve Tıpkı bu örnekte olduğu gibi, deprem olduğunda bazıları- halde, buzdağının altındaki büyük kısım travmatik olayın görece daha fazla olabilir. Bu noktayı göz önünde bulundu-
farkındalık, bilgi, beceri. Çocuklarımızın duygularını ve Baş ağrısı, karın ağrısı gibi ziksel rahatsızlıkların artması yoğunluğunu değiştirebilir. Bununla birlikte, travmatik olay mız hızla dışarı çıkarken bazılarımız olduğu yerde donup tehdit ettiği ihtiyaçlarımız ve duygularımızdır. Bu doğrultu- rarak öğrencilerimizin ihtiyaçlarına uygun nitelikte destek
ihtiyaçlarını fark etmek, bu ihtiyaçlarını karşılamak için sonrasında çocukların duygularını ifade etmeleri sağlan- kalmıştır. Bazılarımız hızla diğerlerine yardım etmenin da, deprem sonrasında amacımız öğrencilerimizde fark vermemiz gerekmektedir.
temel bilgilere sahip olmak ve bu bilgileri şefkatle sını a- Okula gitmek istememe mazsa yetişkinlere göre yaşlarına bağlı olarak daha yoğun, yollarını ararken bazılarımız saatlerce haberleri izlemiş,
rında kullanmak. Bu doğrultuda, deprem sonrasında Arkadaşlardan uzaklaşma şiddetli ve uzun vadede ortaya çıkan tepkiler verdikleri de bazılarımız ise ekrandan veya deprem bölgesinden gelen
görülebilecek olası belirtilerden başlanarak sını arda bilinmektedir (Epstein vd., 1998). haberlerden uzak kalmaya çalışmıştır. Öğrencilerimizin
yapılabilecek çalışmalar aşağıdaki gibi sıralanabilir. bazıları deprem hakkında yoğun olarak konuşmayı tercih
Söz konusu tepkileri veren, bir başka deyişle, alarm ederken; bazıları hiç olmamış gibi davranarak konuşmak-
Deprem sonrası ortaya çıkan stres belirtileri ve baş durumundaki beynimizin ve vücudumuzun öncelikli hede , tan kaçınmıştır. Bu tepkiler aslında bizim ve çocuklarımızın
etme tepkileri ERGENLİK DÖNEMİNDEKİ BAZI STRES BELİRTİLERİ travmatik olay/deprem karşısında hayatta kalmak ve bu “savaş, don, kaç” tepkileridir.
Travmatik olay, bireyin yaşamını tehdit edici nitelikteki Yoğun öfke, kaygı, üzüntü, kendini suçlama, karamsarlık, doğrultuda temel ihtiyaçlarını (güvenlik, barınma, beslen- Depreme maruz kalanlar, doğrudan maruz kalmayıp ekran-
olaylardır (APA, 2013). Bu olaylar, insan eliyle (tecavüz, umutsuzluk me vb.) karşılayabilmektir. Hayatta kalmak isteyen organiz- dan ve haberlerden izleyenler veya bölgeye sonrasında
şiddet, terör, savaş, gasp, rehin alınma, aldatma, boşanma Saldırgan davranışlar gösterme (kendine zarar verici ma (çocuk veya yetişkin) “savaş, don, kaç” tepkilerinden giderek tanık olanlar da bu ve buna benzer tepkiler verebi-
vb.) veya doğal afetlerle (deprem, yangın, sel vb.) meydana davranışlar alkol kullanımı gibi) birini/birkaçını verebilir. Bu tepkilerin daha iyi anlaşılabil- lirler. Bu doğrultuda yetişkinler ve çocuklar benzer problem
gelebilir (örn. Calhoun ve Tedeschi, 1999). Söz konusu mesi için bir örnek verilebilir. Bir ceylanın ormanda aslanla durumlarında birbirinden farklı baş etme tepkileri geliştir-
olaylara hem maruz kalanlarda hem de tanık olanlarda Duygularını konuşmaktan kaçınma karşı karşıya geldiğini hayal edelim. Buradaki travmatik miş olabilir. Hayatta kalmak için geliştirilen bu baş etme
travmatik olay karşısında şok tepkileri gözlemlenir. Bu şok Sosyal çevreden belirgin uzaklaşma veya aşırı yönelme olay, ceylanın yaşamının tehlikede olması durumu, yani biçimleri “o an” için işe yarasa da ilerleyen süreçte daha
beraberinde, daha önce baş etmek zorunda kalmadıkları Uyku ve iştahta bozulma aslandır; ceylan ise, travmatik olaya maruz kalandır. Ceylan, işlevsel ve sağlıklı baş etme yollarına ihtiyaç olduğunu
dolayısıyla nasıl baş edecekleriyle ilgili belirsizliğin hâkim aslanı fark ettiğinde ve kaçacak yeri olmadığını gördüğün- söylemek mümkündür. Peki, öğretmenler olarak yaşanan
olduğu yoğun acı verici olaylar sonrası bireylerde bazı stres Kolaylıkla dikkatin dağılması de onunla dövüşebilir; bu tepki ceylanın “savaş” tepkisidir. travmatik olaylarla nasıl sağlıklı şekilde baş edeceğiz?
belirtileri gözlenmesini getirir. Burada ceylan, yaşamını kurtarmak için ziksel olarak savaş Çocuklarımıza nasıl destek olacağız?
* Doç. Dr. , Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü,
6 Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı, betul.meydan@ege.edu.tr

-Görece daha yoğun güven ihtiyacı olduğunu gözlemledik- KAYNAKLAR
lerimizle daha yakından temasta olunması gereklidir. “Bu
aralar seni biraz üzgün görüyorum. Konuşalım mı?” diyerek APA (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th
konuşma başlatılabilir. edition (DSM 5). American Psychiatric Association.
-Konuşmaya istekliyse duygularını ve ihtiyaçlarını anlamak Armenian, H. K., Morikawa, M., Melkonian, A. K., Hovanesian, A. P.,
için “Neye ihtiyacın var?”, “Senin için ne yapabilirim?”, Haroutunian, N., Saigh, P. A. & Akiskal, H. S. (2000). Loss as a determinant of
PTSD in a cohort of adult survivors of the 1988 earthquake in Armenia:
“Sana ne iyi gelir?” diye sorulabilir. Implications for policy. Acta Psychiatrica Scandinavica, 102(1), 58-64.
-Sorduğu sorulara açık, anlaşılır cevaplar verilmesi, çocuğun Başoğlu, M., Kılıç, C., Şalcıoǧlu, E. ve Livanou, M. (2004). Prevalence of
gerçekleri yaşına uygun olacak şekilde öğrenmesi güven posttraumatic stress disorder and comorbid depression in earthquake
duygusunu onarmayı sağlayabilir. Bu noktada, konuyu survivors in Turkey: An epidemiological study. Journal of Traumatic Stress:
Of cial Publication of The International Society for Traumatic Stress Studies,
kapatmaya “yara bandı” olmaya çalışılması “Benden bir 17(2), 133-141.
şeyler gizleniyor” düşüncesini tetikleyerek çocuğun güven Calhoun, L. G. & Tedeschi, R. G. (1999). Facilitating posttraumatic growth: A
duygusunu yine zedeleme riski taşımaktadır. İçindekini clinician's guide. Routledge.
akıtırsa, acısını/duygusunu boşaltırsa iyileşme yönünde
ilerleme şansı olduğunu bilmemiz önemlidir. Edinsel, K. ve Elçi, Ö. (2015). Psychological distress among the non-reloca-
ted and relocated survivors after the August 19th 1999 eathquake in Turkey.
-Konuşmaya istekli değilse ara ara sormaya devam edilebi- Journal of International Social Research, 8(38).
lir, akranlarından destek alması için akranları devreye Eker, D. ve Arkar, H. (1995). Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği’ nin
sokulabilir, güvenlik ihtiyacını karşılayabilecek oyunları faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikoloji Dergisi, 10(34), 17-25.
sını arımızda oynamaya öncülük edilebilir. Epstein, R. S., Fullerton, C. S. & Ursano, R. J. (1998). Posttraumatic stress
disorder following an air disaster: A prospective study. The American Journal
-Burada bir diğer önemli nokta da deprem görüntülerinden of Psychiatry, 155(7), 934–938.
öğrencilerimizi uzak tutmak konusunda velilerle iş birliği Goenjian, A. K., Najarian, L. M., Pynoos, R. S., Steinberg, A. M., Petrosian, P.,
içinde olunmasıdır. Velilerin, depremin travmatize edici Setrakyan, S. & Fairbanks, L. A. (1994). Posttraumatic stress reactions after
görüntülerinden çocuklarımızı uzak tutmaları konusunda single and double trauma. Acta Psychiatrica Scandinavica, 90(3), 214-221.
bilgilendirme toplantıları yapılabilir. Kaniasty, K. & Norris, F. H. (1995). Mobilization and deterioration of social
Son olarak; dayanışma, birlik olma ve şefkatle ilgilenme support following natural disasters. Current Directions in Psychological
Science, 4(3), 94–98.
travma sonrası iyileşmede temel bakış açısı olmalıdır. Bu
duyguları öğrencilerimizin hissetmesi için öncelikle öğret- Kılıç, C. ve Ulusoy, M. (2003). Psychological effects of the November 1999
menlerimizin göstererek model olmaları, sonrasında ise earthquake in Turkey: An epidemiological study. Acta Psychiatrica Scandina-
vica, 108(3), 232-238.
çocuklarımızın birbirlerine göstermeleri için destekleyici
olmamız önemlidir. Öğrencilerin duyguları içinde kaybol- Riad, J. K. ve Norris, F. H. (1996). The in uence of relocation on the environ-
mental, social, and psychological stress experienced by disaster victims.
malarının yalnızlığı ve çaresizliği tetiklediğini bilerek ve Environment and Behavior, 28(2), 163–182.
dayanışmanın umut verici olduğunu düşünerek şefkatli bir
ilişki içinde destek vermek en temel sorumluluğumuz ve Şalcıoğlu, E., Başoğlu, M. ve Livanou, M. (2003). Long-term psychological
outcome for non-treatment-seeking earthquake survivors in Turkey. The
öğretmenliğin en doyum verici tarafıdır. Journal of Nervous and Mental Disease, 191(3), 154-160.