Page 48 - akademi 2 e dergisi

Eğitim alanı, heyecan verici ve son derece önemli bir
İnsan beyni biyolojik, kimyasal, ziksel bir organ olarak
döneme, beyin çağına girmiştir. Bu çağda eğitimcilerden
tasarlanmış ve aynı zamanda duygu, düşünce ve sosyal
beynin en iyi nasıl öğrendiğine uygun olarak öğretim uygu-
ilişkiler için de programlanmıştır. İnsan beyni öğrenmeyi
lamaları geliştirmeleri beklenecektir. Gelişmekte olan
sever. Ancak beynin öğrenme şekli karmaşıktır. Beyinde
eğitsel nörobilim alanının ve “Zihin, Beyin ve Eğitim” adlı
birden çok öğrenmenin gerçekleştirilmesi vardır. Beyin sağ
daha geniş hareketin birincil amacı, biyolojiyi bilişsel bilim,
ve sol olmak üzere iki yarım küre; frontal lob, temporal lob,
gelişim ve eğitimle birleştirmektir; böylece eğitim, öğren-
parietal lob, oksipital lob olmak üzere dört lop ile dış beyin
me ve öğretme araştırmalarına daha sağlam bir şekilde
orta beyin ve iç beyin olmak üzere kategorilendirilen
temellendirilebilir (Fischer vd., 2010). Bilgi ile teknolojinin
yapılardan oluşur.
harmanlandığı ve teknolojinin insan biyolojisine entegre
Yaşanılan her deneyim tipik olarak bir veya daha fazla duyu
edilmeye çalışıldığı bu çağda organizmanın (canlı türlerinin)
içerir. Çocuk çevre ile etkileşime girdikçe beş duyu organı
duygu, düşünce ve eylemlerine dair tüm davranışlarını
aracılığıyla çeşitli uyaranlar vücuda girer. Bu deneyimler
inceleyebilmek ve problemlerine alternatif çözümler
daha sonra elektriksel/kimyasal uyarılara dönüştürülür ve
bulabilmek için tek bir disiplin değil birçok disipline gerek-
bunlar sinirsel uyarılar yoluyla beynin merkezindeki talamu-
sinim vardır. Psikoloji, davranışı incelerken; sinirbilim ise
sa gider. Gelen uyaranlar, daha ileri işlemler için dört
davranışın altında yatan beyin mekanizmalarını incelemek-
lobdan birine veya beynin motor korteks kısmına gönderilir
tedir. O halde okul, sınıf ortam ve süreçlerinde öğrenci
(Duman, 2015).
davranışlarını inceleyebilmek, kontrol edebilmek ve öğren-
cileri doğru bir şekilde yönlendirip rehberlik edebilmek için
İnsan beyninde yaklaşık 100 milyar nöron (sinir hücresi)
“beyin bilimine” ve “biyo-teknolojiye” daha çok ihtiyaç
vardır ve insan bir birey olarak birbiriyle örüntülü-ilişkilendi-
vardır.
rilmiş çok farklı türden sinir ağları ile doğar. Bu çok farklı
türdeki sinir ağları, bilinen beş duyu diye adlandırılan
Bütün vücudu sevk ve idare eden, yöneten, kontrol eden,
algısal kayıt kanalları yoluyla deneyimler organize edilir ve
duygu ve düşüncenin merkezi olan beyni tanımakla başla-
her bir duyusal alan birbiriyle mesajlaşarak iletişim kurar.
malı eğitim. Beynin nasıl öğrendiğini ve uyguladığını
İşte böylece dış çevreden duyular yoluyla aldığımız uyartı-
anlamak paha biçilmez yeni bir beceridir. Bilişsel sinirbilim
larla, daha önceden yaşantı geçirdiğimiz beyin hücre
ve eğitim dâhil olmak üzere farklı disiplinler arasındaki
gruplarını uyarır. Bu uyarı hücreler arasında bir mesaj
örtüşme alanı, eğitimsel sinirbilim veya nöroeğitim adı
alışverişine dönüşerek öğrenmenin başlangıcını oluşturur.
verilen disiplinlerarası bir çalışma alanı olarak tanımlanmış-
Öğrenme, yeni bilginin yeni beyin hücresi bağlantılarıyla
tır. Eğitsel sinirbilim 30 yılı aşkın bir süre önce tanıtılmış
temsil edildiği ziksel bir süreçtir. Öğrenme, nöronların
olmasına rağmen (Cruickshank, 1981; Fuller ve Glende-
birbirleriyle iletişim kurmasıyla oluşan yeni bağlantılarla
ning, 1985), bazıları eğitimsel sinirbilimin eğitime çevrile-
gerçekleşmeye başlar. Bu bağlantıların gücü ve oluşumu,
meyeceğini savunmuştur (Bruer, 1997; Browers, 2016).
beyindeki büyüme faktörleri adı verilen kimyasallar tarafın-
Bununla birlikte önceleri nörobilim ve eğitim arasında
dan kolaylaştırılır. Zayıf nöron bağlantıları budanır. Etkisiz
köprü kurulamayacağı iddia edilse de (Bruer, 2006), daha
sonra gelişen teknolojiler ve beyin araştırmaları bilişsel
öğrenme ve öğretim ortamlarında nöron bağlantıları zayıf
psikoloji ve eğitim araştırmaları arasında köprü kurmayı
olduğundan bilgiler uzun süreli belleğe transfer edilmeden
destekleyebileceği kaydedilmiştir (Howard-Jones vd.,
unutulur. Sinaptik budama, daha güçlü bağlantıları
koruyup güçlendirirken daha zayıf sinaptik temasları
2016). Eğitimsel sinirbilim ya da beyin temelli öğrenme
ortadan kaldırır. Hangi bağlantıların güçlendirileceğini ve
avantajları ve dezavantajları ile eğitim dünyasının günde-
hangilerinin budanacağını deneyim belirler. Etkisiz veya
minde olmaya devam edecektir.
MAKALE Eğitim alanının değişimsel paradoksu beyin bilimidir. İnsan beyni nasıl tasarlanmıştır?
peynir, domates, salatalık ve biber karıştırıldığında bu durur. Bu seçeneklere bağlamdan bağımsız bir dış seçenek yor?” diye olayları öğrenme merakıyla okunmaz. Şiir;
gösterge iyi bir kahvaltı göstergesi olmaktan çıkar; diğer eklenemez. Okur, bu denli özgür değildir. Onu metin yüklendiği duyuş ve anlamların, özellikle psikolojiyle
öğünlerin göstergesi olan “salata”ya dönüşür. Dolayısıyla sınırlandırır. Yahya Kemal’in (1989) “Sessiz Gemi” şiiri aşk, bağlantılı olanların keş için okunur. Tev k Fikret’in “Ömr-i Zamanı tanımlamanın modern zikteki en kolay yolu onu
MAKALE içeriğinde her ne kadar aynı malzemeler olsa da malzeme- ölüm gibi izlekler doğrultusunda anlam çeşitliliği oluşturur. Muhayyel”i (2012, 142-143) nedir? Bir hayalin, arzunun, uzay gibi bir koordinat olarak tanımlamaktır. Hermann
lerin birbiriyle olan biçimsel bağıntısı (dizim, eklemleme)
Minkovski zamanın bir boyut olarak alınmasının zikteki
kaçışın betimlemesidir. Peki, bu hayaller, kaçışlar nereden
Okur, bu anlam çeşitliliğinden kendi çözümleme ya da
Nörobilim öğretmenlere nasıl yardımcı olabilir? Nörobilim, nöronlar aktive edilebilir. Nöronlar arasındaki bağlantılar Uygulama ve tekrarlama ve deneyim-deneme-yanılma olduğu öne sürülmektedir. O halde bir atasözümüzü de şu onun anlamını değiştirir. Tabii, bu görsel göstergeden anlamlama sürecine göre bir ya da birden fazla seçimde kökenleniyor? Metin içi bilgilerle buna ulaşmak olanaklı bazı problemleri çözmeyi kolaylaştırdığını ilk fark edenler-
zayıf bağlantılar, tıpkı bir bahçıvanın bir ağaca veya çalıya Neden Nörobilimi Anlamak Durumundayız? öğretmenlerin beynin yeni bilgileri nasıl öğrendiğini ne kadar güçlüyse bilgiyi hatırlama da o kadar güçlü ve yoluyla öğrenme, basit ezberlemeye göre daha etkilidir. şekilde uyarlayabiliriz: “Bir duyunun ve duygunun nesi var, üretilen bir anlamdır. Göstergeler; görüntüselliğin dışında bulunarak okuma sürecini tamamlar. Söz konusu seçenek- görünmüyor
doğal, simgesel ve dilsel olabilir. Dilsel göstergeler konuş-
istenen şekli vermesi gibi "budanır". O halde beyindeki Nörobilimi anlamak, öğrenmenin temelidir ve öğretimle anlamalarına yardımcı olabilir. Öğretmenlerin kendi sını a- hızlı bir tepki olacaktır (Gallagher, 2005). Bilim insanları, Öğrenciler, detayları ezberlemek yerine, uygulama yoluyla beş duyunun ve duygunun bütünselliği ve bağlantısallığı ŞİİRDE ANLAM ma dilinde seslerle, yazı dilinde har erle üretilir. Seslerin ya ler dışına çıkılarak bu şiirin doğ
bağlantıların sağlanması için okul-sınıf içi ve dışı öğrenme; ilgili becerilerin geliştirilmesine yardımcı olur. Nörobilim; rını öğrenme-öğretme süreç ve ortamlarını öğrenmeyi özellikle de zor konu ya da işleri, bilgileri, becerileri konuyu daha iyi anlayacaklardır. Dersleri büyük ölçüde var.” 2000 yılı aşkın bir süre önce Platon, “Tüm öğrenme- da har erin eklemlenme biçimi farklı anlamlar üretir. /a/, mez. Göstergenin gücül (olası) anlamları, metnin sundu
deneyim temelli, öğrencinin yaparak yaşayarak öğrendiği sinir sisteminin nasıl geliştiğini, yapısını ve ne yaptığını kolaylaştıracak şekilde uyarlama yapmalarını sağlar. Örne- öğrenirken meydan okuyarak "mücadele” etmenin öğren- tartışmaya dayalı yapmak öğrencilerin öğrenmesini teşvik nin duygusal bir temeli vardır." sözüyle öğrenmedeki /k/, /ş/ har eri eklemleme türüne göre “aşk” veya “kaş” anlam evreninden koparılamaz. Dolayısıyla gösterge kırılgan
öğrenme ortamlarına dönüştürülmelidir. Çünkü sinaptik inceleyen bilim dalıdır. Odak noktası beyin ve onun davra- ğin; araştırmalar sabahleyin, 30 dakika kadar kısa bir süre meyi geliştirdiğini ve yeni bağlantılar kurulduğunun bir eder. duyguların katalizörlük görevini ortaya çıkarır. Bu bağlam- ÜRETİMİ göstergelerini üretebilir. Edebî metinler dilsel göstergeler çözümlemesi rastlantısal ya da nedensiz değildir, tam görülecektir. Şiirlerinden Haşim’e gidild
bağlantılar, ancak çok yönlü ve çok duyulu öğrenme ortam- nış ve bilişsel işlevler üzerindeki etkisidir. Davranış ve daha fazla uykunun sınıftaki bilişsel işlevi ve uyanıklığı göstergesi olduğunu açıklamaktadır. Uyarım, mizah, nüktedanlık, hareket veya oyun ve oyunlaş- da beyin üzerine yapılan çalışmalarda da “ Hiçbir öğrenme grubunda yer alır. Bu nedenle edebî metinlerin incelenme- aksine nedenlidir. Bu durum, görsel göstergeler üzerinden kaybetmesi, annes
larında beyinde kodlanmaktadır. Bu kodlamaları sağlayan, öğrenme ile ilişkisini inceler. Etkili öğrenme için nörobilim büyük ölçüde iyileştirebileceğini göstermiştir. Bunun yanın- Öğrenmeyi parçalara ayırın. Parçalara ayırmanın, zor veya tırmalarla öğrencilerin dikkatini çekmek beyinlerinin yoktur ki, içinde duygu olmasın” ana teması vurgulanmak- Dr. Kaan TANYERİ* sinde har erden sözcüklere, cümlelere, paragra ara kadar de yorumlanabilir. Öfkeyi temsil eden
bağlantıları geliştirme ve budama sürecini mümkün kılan, ilkelerini sınıf içi öğretime dâhil etmenin yolları RAS’dan da öğrenciler, öğrenmeden en iyi şekilde yararlanmak için büyük metin parçalarını daha küçük parçalara ayırmanın duygusal merkezini harekete geçirir. Stresten uzaklaştırır, tadır.O halde öğretmenlerin öğretim yaklaşımlarında öğren- göstergelerin birbiriyle nasıl eklemlendiğine dikkat edilme- da emoji) yer aldığı bir mesajın pek de esenlikli ola
beynin çevresine uyum sağlamasına izin veren plastisitedir. (Retiküler Etkinleştirme Sistemi) geçer. tekrara ve çeşitli yaklaşımlara ihtiyaç duyarlar. Öğretmen- öğrencilerin anahtar sözcükleri ve tümceleri belirlemesine, öğrenmeyi eğlenceye dönüştürerek öğrenmenin kalıcılığı- menin duygusal perspekti ni her zaman göz önünde lidir. düşünülemez. Çünkü anlam yelpazesinde öfke göstergesi çekmesi, aile sevgisi görememesi, öz güven eksikliği (çirkin 20. yüzyılın
Beyin plastisitesi veya bilinen diğer adıyla nöroplastisite, ler, öğretim ortamlarında öğrencilerin performansını başka kelimelerle ifade etmesine ve metni kendi sözcükle- nı , öğrenci katılımını artırır ve bilginin daha rahat işlenme- bulundurmaları gerekmektedir. böyle bir anlam üretmemektedir. Okur da doğal olarak bu olduğu düşüncesi) vb. durumlar öne çıkacaktır. Gösterge biçimde değiştiren iki temel zik teorisinin ortaya çıkışına olduğu varsayımından
beynin yaşam boyunca yeni nöral bağlantılar oluşturarak RAS, beynimizin uyanık tutulması, gün içindeki bilinçlilik artırmak için oyunlara, sosyal aktivitelere, grup etkinliklerine, riyle anlamasına yardımcı olduğu kanıtlanmıştır. sini sağlar. Daha az stres, beyni kimyasal olarak değiştirir. Göstergelerin hızla yaygınlaştığı bir çağda gösterge Edebî metin türlerinden olan şiir de bir göstergedir. Şiir, yelpazenin dışına çıkamaz. üreticisi olarak şairin psiko
kendini yeniden organize etme yeteneğidir. Nöroplastisite, durumumuz ve dikkatimizle yakından ilgilidir. Beynin, molalara, ziksel etkinliklere ve eşleştirme çalışmalarına, Sakin bir sınıf ortamında, öğrenciler daha yüksek seviyeler- üzerine çalışmalar önem kazanmaya devam ediyor. Çünkü başlığından son dizesindeki noktaya kadar bir gösterge Bu okuma sürecinde gösterge üreticisi olarak şair nerede- üretimini etkileyen bu durumlar siyah değil midir? Öyleyse
beyindeki nöronların yaralanma ve hastalıkları tela etme- hedef belirleme eylemlerimizi düzenlemede çok önemli rol çeşitli yeni yazılım uygulama çalışmalarına daha sık yer Nöronların aktivasyon aralığını dikkate alın. Daha sık ama de performans gösterme fırsatına sahip olurlar. günümüz toplumları; göstergeleri yalnızca üretmekle olarak düşünülebilir. Ayrıca şiirin eklemleme sürecine dir? Roland Barthes (2013), 1968 yılında yazarın ölümünü “Şair öldü
sine ve yeni durumlara veya çevrelerindeki değişikliklere oynayan bir parçasıdır. RAS, odaklandığımız şeyi elde vermelidirler. Öğretmenler aynı zamanda “kullan ya da daha kısa süreli pratikler yaparak ders yapın, ders çalıştırın kalmıyor, aynı zamanda bu göstergelerin anlaşılmasını-çö- katılan tüm bileşenleri de kendi başlarına göstergedir, ilan eder. Yazarın ölümü, biyolojik bir ölüm değildir. Bu üstlenen tüm bu öz yaşam öyküsüne ilişkin veriler d
yanıt olarak aktivitelerini ayarlamasına izin verir. Öğrenir- etmemiz için bizi yönlendiren bilgileri ltreler. Bundan kaybet” ilkesini bilerek; sürekli olarak yenilikçi, yaratıcı ve (Blanchette vd., 2020) Nöronların aktivasyonunu aralaya- Statükoya ters analojiler öğrencinin dikkatini, merakını, KAYNAKLAR zümlenmesini de bekliyor. Bu beklentinin bir örneği edebî denebilir. Bu durumda şiir bir göstergeler bütünüdür. ölüm; anlam üretiminde sorumluluğun o
ken nöronlar arasında yeni bağlantıların oluşturulması da dolayı öğrenme-öğretme süreç ve ortamları; tehdit edici, analitik eğitim etkinliklerine sınıf /okul ortam ve süreçlerin- rak-mola vererek çalışmak öğrenmeyi kalıcı hale getirir. ilgisini çeker. İhtiyaç ve beklentilere dayalı bir ders tasarımı Blanchette Sarrasin J., Brault Foisy L., Allaire-Duquette G. and Masson, S. üretimlerde görülebilir. Edebî üretimler, üreticisi şair ya da Şiirdeki har er, sözcü
dâhil olmak üzere beyinde önemli derecede biyolojik, korku, stres ve kaygıdan uzak olmalı; kolaylaştırıcı, meydan de yer vermelidirler. Örneğin 2 saat üst üste durmadan çalışmak yerine birkaç beyin temelli bir ders yapılandırmasıdır. Beyin jimnastiği, (2020) Understanding your brain to help you learn better. Frontier for Young yazarı tarafından göstergeler ağıyla ortaya konur. Doğal hacim, uzunluk, genişlik vb. bileşenler birer göstergedir ve ma sürecinin
kimyasal, elektriksel ve ziksel değişiklikler meydana gelir. okuyucu, müjdeleyici, ödüllendirici ve en önemlisi cesaret- Bu öğretmenler için ne anlama geliyor? Öğrencilerin yeni gün boyunca 30 dakikalık 4 ders çalışmak, beynimizin mola beyin fırtınası teknikleri kullanılarak azaltılmış stres, artan Minds. 8(54). olarak okurdan da bu göstergeleri anlamlaması ve çözüm- bunlar, dilsel ya da görsel göstergeler arasında yer alır. Şiiri Oldukça etkili olan bu g
Ne kadar çok pratik yapılırsa bu bağlantılar o kadar güçlü lendirici fırsatlarla donanmış hale getirilmelidir. bir şey öğrendiklerinde bunu bildikleri bir şeyle ilişkilendi- vermesini ve uyumasını sağlayarak uzun vadede daha iyi hafıza, geliştirilmiş ruh hali, artan odak ve konsantrasyon, Bruer, J. T. (1997). Education and the Brain: A Bridge Too Far. Educational lemesi beklenir. Bu yazımızda en kapalı ve/veya en yoğun okumak, bu göstergeleri de okumak anla
hale gelir. Bağlantılar güçlendikçe mesajlar (sinir uyarıları) rebilmeleri gerekir. Bu, güçlü nöral yollar oluşturur ve hatırlamasına yardımcı olur. Pratik yapmaya kısa bir ara motivasyon ve üretkenlikte artış, geliştirilmiş yaratıcılık ve Researcher, 26(8), 4–16. https://doi.org/10.3102/0013189X026008004 edebî türlerden biri olan şiirin göstergeyle ve gösterge çözümlemek, bu göstergeleri de çözümlemektir. Bir sağladı. Terry Eagleton’un (2014) dediği gibi,
giderek daha hızlı iletilir ve bu onları daha verimli hale Öğrenme, dikkate dikkat etme serüveni ile başlar. Başta hatırlamayı kolaylaştırır. Nörobilim eğitimi almış öğretmen- verdiğinizde diyelim ki 20 dakikalık bir teneffüs, nöronların zihinsel esneklik, geliştirilmiş düşünme ve reaksiyon süresi Bruer, J. T. (2006). Points of view: on the implications of neuroscience üreticisi şairle olan ilişkisini çeşitli yönlerden inceledik. gösterge olarak şiiri çözümle
getirir (Kania vd., 2017). Nöroplastisiteye göre beyin uyarılma-dikkat stratejileri işe koşulur. Bunun için temel ler bir öğrencinin beyninin tamamını nasıl aktif hale getire- yüzeyindeki reseptörlerin bakımını veya değiştirilmesini ve özgüven artırımı gibi pek çok etkinlik harekete geçirilir. research for the science of teaching and learning: are there any? CBE Life Gösterge, kendisinden başka bir şey ifade etmek zorunda- Göstergenin göndergelerini keşfedebi
Sci. Educ. 5, 104–110. https://doi.org/10.1187/cbe.06-03-0153
temelli öğrenme; insanlar yeni kavramlar öğrendiklerinde, amaç-koşul-ilke; psikolojik rahatlık, zyolojik güvendir. ceğini bilir ve öğrencilerin öğrendiklerinin kalıcı olmasını sağlarsınız. Molalar, beyninize pekiştirmesi için zaman verir; Özet olarak diyebiliriz ki bütün öğrenmeler beyin temelli- dır. Eğer herhangi bir şeyin, kendisi dışında başka bir anlamlayabilmek ne derece mümkündür? Cemal Süreya dayandırmak mümkündür. Vladimir Propp’un 1928 yılında
yeni deneyimler yaşadıklarında veya belirli uygulamaları Öğrenciler en çok hata yaptıklarında öğrenirler. Önceki sağlar. Beyni anlamak öğretmenler için faydalı olabilirken yani beyniniz, nöronlarınız arasındaki bağlantılar için gerek- dir. Beyin temelli bir öğrenmede; öğrenmeyi kolaylaştır- Bowers, J. S. (2016). The practical and principled problems with educational gönderimi yoksa gösterge olamaz. Bu gösterge kuralı (2007) “üvercinka”, “meryemsemek”; Ece Ay
neuroscience. Psychological Review, 123, 600–612. [PubMed] [Google
yaptıklarında beyindeki nöral bağlantıların değişmesi, doğrularını ve yanlışlarını tekrar gözden geçirirler. Analitik bu bilgi bir öğrenci için de faydalı olabilir. li yapı taşlarını üretir (Duman, 2010; Duman, 2015). Öğre- mak için bir eğitim etkinliği sırasında farklı konu kategorile- Scholar] örneklerle açıklığa kavuşturulabilir. Mavi renk, yalnızca “cehennet” gibi Michael Riffaterre’in (1978) belirttiği bilimi, 2018) yazarın önemsenmediği görülür. Yüz ol
yeniden haritalanması ve kendilerini yeniden düzenleme- ve eleştirel sorgulama süzgecinden geçen hatalara dayalı nen beyni inceleyen bilim insanları, öğrenme dönemleri rini iç içe geçirmek, detaylandırmak, sözelleştirmek, Cruickshank, W. M. (1981). A new perspective in teacher education: the maviliği temsil ediyorsa bu bir kendiliktir. Ancak mavi, farklı üzere, dilbilgisel aykırılıklarla göstergeler üretiyorsa bunun nüstü Rus halk masalı üzerinde çalışa
siyle gerçekleşir. her bir deneyim; yeni, yenilikçi, yaratıcı, girişimci, iletişim- 'Beyin uyumlu' bir sınıf, öğrenmenin olumlu duygularla arasındaki molaların ve uykunun öğrenmeyi artırdığını ve yazmak, çizmek ve paylaşmak öğrenme sürecini geliştirir. neuroeducator. J. Learning Disabilities, 14(6), 337–341. https://doi.or- anlamlarla kuşatılarak başka gönderimlerde bulunuyorsa okura çıkaracağı zorluklar neler olabilir? çalışmasının nesnesi (masallar) zaten
açısından eşit derecede doğrudur. Bu da bu iki noktada
sel ve iş birlikli bir deneyim sağlar. Bu ise 21.yy’da öğrenci- bağlantısını sağlar. Beyin için çoklu algısal kayıt kanalları unutmayı en aza indirdiğini gözlemlediler. Beyin, öğrenme g/10.1177/002221948101400613 (örneğin mavinin “özgürlük” anlamına gelmesi) bu durum- sinin beklentisini karşılayabilir. Aksi takdirde bir göstergeler
Beyin temelli öğrenme ve eğitimsel nörobilim nedir? sürecinde bir konunun zamansal açıdan en iyi ilk bölümünü Bilgi ve teknoloji çağında eğitim, beynin içsel ve dışsal Her okur ve/veya çözümlemeci; şiir okurken göstergeleri üreticisi belirsizdir. Propp, çözümlemesinde anlama değin- bütünü olarak şiir, edebiyat tarihinde keşfedilmeyi bekle- müzden çok daha farklı olabileceğini göstermiştir. Görelilik bulunan gözlemcilerin aynı “şimdi” den bahsedemeyecek-
lerin kazanmaları gereken, 4C becerileri olarak adlandırı- kullanılarak algısal zenginlik oluşturulabilir (Duman, 2010). işleyişini ilkelerini, nasıl öğrendiğini, hatırladığını ve Duman, B. (2006). The effect of brain-based instruction to improve on da mavi bir gösterge olur. Gösterge, Antik Yunan’dan bu çözmek, kodlanmış içeriğe ulaşmak ister. Şiir, her ne kadar mez. Onun öncelik verdiği şey yapıdır, öznenin eylemleri teorisinin oluşturduğu temel kafa karı
Eğitimsel nörobilim, öğrenmenin nöral mekanizmaları lan; eleştirel, yaratıcı, iş birlikçi ve iletişimsel düşünme Öğretmenler, derslerde müzik kullanmaktan bazı duyuru ve son bölümünü hatırlar. Buna öncelik-sonralık etkisi zihinsel süreçlerini anlamakla başlamalıdır. students’ academic achievement in social studies instruction. Paper presen- yana kullanılan ve üzerine çalışılan bir terimdir. Gösterge- estetik bir haz verse de içeriği ihmal edilemez. Bize göre
hakkındaki araştırma bulgularını eğitim uygulamalarına ve becerileridir. panosu gösterimlerine kadar pek çok zenginleştirme uygu- denir. Bu nedenle eğitim seansları ideal olarak 20 dakika- ted at the 9th International Conference on Engineering Education, San nin dilbilim aracılığıyla edebî kuramlara kazandırılmasında hangi şair hangi poetik anlayışıyla yazarsa yazsın, kaçınıl- yokluğu büyük sorunlar oluşturmaz. Benzer bir şekilde temel nedeni ise zaman
politikasına dönüştürmeyi ve eğitimin beyin üzerindeki laması kullanarak tüm öğrenciler için öğrenmeyi artırabilir. dan fazla olmamalı ve seansları ayıran planlı "beyin molala- Eğitimsel nörobilim ve nörobiyoloji açısından bakıldığında Juan, Puerto Rico. Ferdinand de Saussure’ün payı önemlidir. Saussure’ün maz bir şekilde bir şey anlatmak ister. Bu anlamsızmış gibi roman ya da öykü çözümlemelerinin çoğunda yapılacak biyolojik algımızla yer yer çelişmesidir.
etkilerini anlamayı amaçlayan disiplinlerarası bir araştırma RAS'ı etkinleştirmek için birçok faktöre yer verilebilir. Önce- Bu durum her bir çocuğun güçlü ve zayıf yönlerini düşün- rı" olmalıdır. öğrenme beyni değiştirmeyi içerir. Beyin değişimini etkile- Duman, B. (2010). The effects of brain-based learning on the academic (1998) gösterge yaklaşımı ikiliğe dayanır. Buna göre kabul edilen şiirler için de geçerlidir. Çünkü sözcükler dilsel biçimsel ve tö
alanıdır. Eğitimsel nörobilim, öğretme ve öğrenme süreciy- likle öğrencilerin yaşına, sınıfına, hazırbulunuşluğuna meyi ve anlamayı gerektirir. Farklı seviyelerde nörokimya- Zamanı etkili kullanın. Üç zaman unsuru, öğrencilerin ne yen birçok faktörden biri de strestir. Orta derecede stres achievement of students with different learning styles. Educational Sciences: gösterge, gösteren ve gösterilen karşıtlığından oluşur. Bir göstergelerdir. Sözcük vars
Theory & Practice, 10(4), 2077-2103.
le ilgili olduğu için bağlanmayı, katılımı ve beyin gelişimi- uygun aktivitelerin kullanımı sağlanır. RAS sistemini aktive sallar farklı duygular yaratır. Öğretmenler; eğlenceli ve zaman ve ne kadar iyi öğrendiğini önemli ölçüde etkiler. öğrenme için faydalıdır, ha f ve aşırı stres ise öğrenme için başka bilgin olan Charles Sanders Peirce’e göre (Weiss ve üç şekilde üretilir: şiiri yazan şairin üretimi, metnin kendi şiire göre daha hacimlidir. Bu hacim,
nin derinleştirilmiş bir anlayışını kucaklar. etmek için (Willis, 2010); ses yüksek ve alçak tonlarda güvenli, dolayısıyla öğrenme için beyinle daha uyumlu bir Öğretmenler, öğrenmeyi artırmak için sınıfta üç zaman zararlıdır. Yeterli uyku, beslenme ve egzersiz, güçlü öğren- Duman, B. (2015). Neden beyin temelli öğrenme [Why brain-based Burks, 1945) gösterge üçlü bir yapıdan oluşur. Peirce’ün Ayhan, E. (2015). Bütün Yort Savul'lar! Yapı Kredi Yayınları. bul
kullanılmalı; öğretmenin kişisel görünümü temiz, bakımlı sınıf ve okul ortamı oluşturabilir. meyi teşvik eder. Aktif öğrenme beyin temelli bir öğrenme- learning]. (4th ed.). Pegem Akademi. üretimi ve şiiri okuyan okurun üretimi. Okur; elbette, şairin olarak çok daha fazla veri sunar. Bu nedenle yazarın ölümü Barthes, R. (1979). Göstergebilim İlkeleri. (B. Vardar, Çev.). Kültür Bakanlığı aynı olan mutlak bir zaman akışı kavramına ve bunun olmaktadır ve bizim
Beyin temelli öğrenme nedir? Bilişsel gelişim (öğrencilerin olmalı; içerik hem görünümü hem de içeriğin kendisi unsurunu (görev süresi, kavrama süresi ve uygun öğrenme dir. Aktif öğrenme, beyindeki çoklu nöral bağlantıları Fischer, K. W., Goswami, U., & Geake, J. (2010). The future of educational anlayışında göstergenin oluşabilmesi için biçim, gönderge ürettiği anlamı keşfetmek, şiire o anlam dâhilinde yaklaş- kabul edilerek ve metin içinde kalınarak anlam
yaşlandıkça, büyüdükçe ve sosyal olarak olgunlaştıkça nasıl açısından öğrencinin ilgisini çekici senaryolarla örüntülen- Beyin neden bazı bilgileri ve becerileri diğerlerinden daha süresi) etkili kullanmalıdır. uyaran ve hafızayı geliştiren süreçlerden yararlanır. En etkili neuroscience. Mind Brain Educ., 4(2), 68–80. https://doi.or- ve yorumlayıcı gerekir. Daha sonraki yıllarda Louis Hjelsm- mak zorunda değildir. Anlam, okurun da ürettiği bir şeydir. çözü
farklı öğrendikleri gibi faktörler de dâhil olmak üzere) meli; anahtar noktalar renklendirilmeli; varyasyon olarak kolay hatırlar? Öğrencilere nasıl, ne zaman ve neden Sağlık ve egzersizlerle öğrenciler ziksel olarak ne kadar öğrenme, öğrenme görevi için beynin birden fazla bölgesi- g/10.1111/j.1751-228X.2010.01086.x lev (1969), sadık bir Saussure’cü olarak onun gösterge Ancak okurun üretim özgürlüğü nereye kadardır? Bu Pamuk’un Kırmızı Saçlı Kadın (201
beynin nasıl öğrendiğiyle ilgili en son bilimsel araştırmalara işaretleme, yazı tipi boyutları uygun düzeyde olmalı; seçenekler sunmalıyız? İlgili içerik ve öğrenci seçenekleri aktif ve meşgul olurlarsa öğrenme sonuçları o kadar iyi olur. nin işe koşulmasını içerir. Bu bölgeler hafıza, çeşitli duyular, Fuller, J. K., & Glendening, J. G. (1985). The neuroeducator: Professional of anlayışını gerek adlandırma gerek yapı bakımından gözden özgürlük sınırsız bir
dayanan öğretim yöntemlerini, ders tasarımlarını ve okul müzik, dans, fotoğra ar, lm ve fragmanlar dersin kazanım- öğrenme için kritik öneme sahiptir. Öğretmenler, öğren- Örneğin, öğrencilerin derslerde ve gün boyunca yürüyüş istemli kontrol ve daha yüksek düzeyde bilişsel işlevsellik the future. Theory Into Practice, 24(2), 135–137. https://doi.or- geçirerek yeni bir öneride bulunur. Hjelmslev; göstereni geye bağlı nedenlerle sınırlandırılmış mıdır? Öte yand
programlarını ifade eder. Duygusal ve bilişsel olarak insan larına yönelik kullanılmalı; çoğunlukla deneyimsel ve yansı- meyi öğrenciler için daha anlamlı hale getirmek için molaları vermelerine izin vermek öğrencileri canlandırır, gibi görevlerle ilişkilidir. g/10.1080/00405848509543161 anlatım, gösterileni ise içerik olarak adlandırırır. Farklı okur, göstergeyi göstergenin üreticisini (burada şair) çözümleme sürecine dâhil etmeksizin anlatının sunduğu
yeni bilgiler öğrenirken beynin kendini değiştirme, tıcı öğrenme etkinliklerine yer verilmeli, akran geri bildiri- örüntülemelere dayalı duygu durumlarını ve motivasyon dikkat sürelerini artırır ve onları bilgileri akılda tutmaya Gallagher, K. (2005). Brain research and early childhood development: A adlandırmalar taşısa da özünde Saussure ve Peirce’ün anlamlama sürecinde dışlayarak derin anlamlar üretebilir derin anlamları ortaya koymaya çalıştık. Anla
yeniden haritalama ve yeniden düzenleme becerisini mi, aktif etkileşim, tartışma, çoklu duyusal öğrenme gibi tekniklerini harekete geçirebilir ve yeni bilgileri önceki daha iyi hazırlar. Beyin zihin üreten bir sosyal organdır. Düşünceler tohum primer for developmentally appropriate practice. Young Children, 60(4), gösterge anlayışı, aslında Hjelmslev’in anlatım (gösteren, mi ya da ürettiği anlamlar yüzeysel mi kalır? Bu gibi sorula- uygulanabilirliğe karşı
12–20.
gösterir. Bilgi etkili yollarla sunulduğunda beyin daha iyi yaklaşım, strateji ve etkinlikler kullanılmalıdır. bilgilerle ilişkilendirebilir. Ayrıca öğrencilere seçenekler gibidir. Onları dikkatinizle besler ve büyümelerine izin biçim) ve içerik (gösterilen, gönderge) dediği iki öge rın yanıtlanabilmesi için görece bir bakış açısı ve ölçüt bilir mi? Hjelmslev, L. (1969). Prolegomena to a Theory of Language. (F. J. Whit eld, cinsten ifade edilir.
çalışabilir, dayanıklılığı artar ve genel çalışma zekâsı gelişir. sunarak motivasyonu ve hafızayı artırabilir ve yetenek Pozitif duygular başarılı bir öğrenmede katalizör görevini verirseniz büyümeye, güçlenmeye ve yaşamınızda tezahür Goswami, U. (2006). Neuroscience and education: from research to practice. üzerine kurgulanır. Peirce’te ilginç olan şudur ki gösterge- belirlemek gerekir. Roland Barthes, yazarın ölümünü ilan ederken şairin Çev.). The Univers
Nat. Rev. 7(5), 406–413. https://doi.org/10.1038/nrn1907
Araştırmalar, beynin öğrenirken ziksel olarak değiştiğini Neden beyin temelli öğrenme ya da eğitimsel nörobilim düzeyleri ile öğrenme stillerini uyumlu hale getirebilirler. üstlenirler (Duman, 2006; Duman, 2015). Olumlu duygular etmeye dair doğal bir eğilimleri vardır. Onları güçlü kılan nin oluşabilmesi için onu yorumlayan, anlamını keşfeden Düşüncemize göre okur, anlam üretiminde sonsuz özgürlü- ölümünden söz etmez. Öyleyse şair, bir şekilde ya
göstermiştir. Böylece yeni beceriler ne kadar çok uygula- gereklidir? içindeki öğrenciler ne kadar mutlu olursa öğrenmeye ve sizin dikkatiniz, ilginiz ve coşkunuzdur. Bir eğitimci, öğret- Howard-Jones, P. A., Varma, S., Ansari, D., Butterworth, B., De Smedt, B., insana ihtiyaç vardır. ğe sahip değildir. Bu özgürlük sonsuz olsaydı okurun dır, yaşamak zorundadır. Sözgelimi, Servetifünun şairlerinin Propp, V. (2018). Masalın Biçimbilimi. (M. Rifat, & S. Rifa
Goswami, U., et al. (2016). The principles and practices of educational
nırsa öğrenme de o kadar kolay olur. Beyin temelli öğren- Öğretmenler ders sırasında sadece edindikleri teorik Değerlendirme ve geribildirim, beyin temelli bir program etkili düşünmeye de o kadar istekli olurlar. Öğretmenden men, akademisyen ya da bir ebeveyn olarak çocuklarınıza neuroscience: comment on bowers. Psychol. Rev. 123(5), 620–627. https://- Dış gönderimlerle anlam üretilmesine karşın anlam metinle bağı kopabilirdi. Sözgelimi şiir, okuruna bağlaml
me, öğretmenlerin bugün kullandığı yenilikçi yaklaşımlar- bilgiyi ifade etmekle kalmaz, aynı zamanda bir yandan yaklaşımında anında dönütler sağlanarak sinaptik bağlantı- gelen onaylar, öğrencinin benlik saygısını artırmanın bir ve öğrencilerinize karşı tutum ve düşünceleriniz onların doi.org/10.1037/rev0000036 üretiminde eklemlemenin işlevinden söz edilmelidir. Bir birlikte belli seçenekler dâhilinde anlamlar verir. Söz ilişkilendirildiğinde bu renk siyah
dan yalnızca biridir. belirli çalışma uygulamaları önererek teorik bir faaliyet ların doğru yapılanmasını sağlar. Öğretmenler, öğrenme yoludur. beyinlerindeki zihinsel yapılarını etkileyip sabit zihniyetli ya Kania, B. F., Wronska, D., and Zieba, D. 2017. Introduction to neural dönemin önemli yapısalcılarından ve göstergebilimcilerin- konusu olan işteş bir üretimdir. Bu demektir ki metin ve lık duyuşun nereden geldiğini metin içi bilgilerle keşfede- Saussu
kuramında kütleçekimsel bir potansiyelden olan uzaklığın
Beyin temelli öğrenme yaklaşımı; eğitimcilerin nasıl ve ne temelinden pratik bir temele geçiş yaparlar. Beynin öğren- sürecini geliştiren değerlendirme biçimlerini kullanabilirler. Öğrenciler hem yetişkinler hem de akranları ile iş birliği da gelişim zihniyetli bir zekâ algısına ve yapılanmasına plasticity mechanism. J. Behav. Brain Sci. 7(2),41–8. https://doi.or- den biri olan Roland Barthes (1979), anlamın eklemleme- okur karşı karşıyadır. Okur anlam ür
Geribildirim hızlı, belirli, çeşitli kaynaklardan gelmeli ve
g/10.4236/jbbs.2017.72005
hizmet edecektir.
öğrettiklerini, geçmiş eğitim uygulamalarına, yerleşik me şekli karmaşıktır; öğrenme, eğitimin yalnızca bir parça- öğrenme sürecine dâhil edilmelidir. yaparak nasıl ve neden etkili bir şekilde öğrenirler? Sınıfta Roediger, H.L. (2013). Applying cognitive psychology to education: Transla- lerden oluştuğunu söyler. Eklemleme, göstergelerin kurdu- maz. Çünkü üretilen anlam metne ilişkindir. Dolayısıyla genel itibarıyla kısa bir türdür. Anlatılarla karşılaş
geleneklere veya öğrenme süreciyle ilgili varsayımlara sıdır,toplumun eğitim hede eri psikoloji için bile net değil- öğrenmeyi optimize etmek için öğretmenler, insan beyni- Eğitim sürecinde yaşanılan her deneyim sürekli olarak tional educational science. Psychological Science in the Public Interest, ğu dizimsel ilişkidir. Bunu günlük yaşamdan dikkat çekici metnin varlığı kesindir ve anlam üretimini etkiler. Bu sunacağı bilgiler son derece azdır. Ayrıc
değil de beyin ve öğrenme bilimine dayandırmaları dir ve bilimin eğitim pratiğine başarılı bir şekilde çevrilme- Nöronları tekrar tekrar aktive edin. Çok fazla pratik yapıla- nin sosyal bir beyin olduğu gerçeğini uygulayabilir. Grup beyin yapısını şekillendirir ve davranışları değiştirir. Bütün 14(1), 1–3. bir örnekle somutlaştırmak mümkündür. Sabah kahvaltısın- durumda metin, çoğul okumaya olanak verecek şekilde anlatılara benzer şekilde durum1→dönüşüm→durum
halinde öğrenmenin hızlandırılabileceği ve geliştirilebile- sinin karmaşık olduğu kanıtlanmıştır (Goswami, 2006; rak, örneğin bir arkadaşa bir kavram açıklanarak veya sınav çalışması yapılarak sınıf arkadaşlarıyla takım halinde duygu ve duyulara hitap etmeleri nedeniyle aktif katılımın Willis, J. (2010). Current Impact of Neuroscience in Teaching and Learning. da peynir, domates, salatalık ve biberin tabağa yan yana göstergeleriyle anlam üretimine katılır.
ceğine dair temel varsayımları kabul eder. Roediger, 2013). soruları cevaplanarak, hafızadan bilgi almaya çalışılarak çalışmak, öğrencilerin birbirlerinden öğrenmelerini sağlar. ve deneyimin beyindeki değişiklikler için bir ön koşul Mind, Brain, Education. (Ed. David Sousa). Solution Tree. konulması iyi bir kahvaltı olarak değerlendirilir. Ancak dığında metnin kendisine verdiği seçenekler üzerinde bir durumun anlatımıdır. Bu nedenle şiir, “Neler anlat
*Dr., Kiraz, Hüseyin Sarı Ortaokulu, katanyeri91@gmail.com
yakınlarında zaman akışı ile ilgili popüler bilim kurgu lmle- açar (Lewis, 1976). Zaman yolculuğuna dair tüm bu teknik
rine konu olmuştur. tartışmaların ötesinde bir eleştiri de gelecekten gelen
zaman yolcularına ya da en azından bu yolculukların etkile-
Zamanla ilgili diğer bir bakış açısı, genel görelilik teorisinin rine dair bir gözlemimiz olmamasıdır. Bu tür sorulara ilginç
hâlihazırda kuantum mekaniğiyle olan bazı uyuşmazlıkların- bir çözüm ise Everett’in (2015) kuantum mekaniğine
dan doğar. Genel göreliliğin en temelinde yer alan zaman getirdiği bir yorum olan çoklu evrenler teorisini kullanarak
boyutu kuantum mekaniğinde çok daha farklı ele alınır. her bir zaman akışının ayrı bir evrende gerçekleştiğini
Bazı zikçiler kuantum genel göreliliği ve kuantum mekani- varsaymaktır. Ancak tüm bu tartışmalar ve teoriler kimi
ği birleştirerek kuantum kütleçekim teorisinde zamanın zaman bilimin tanımının sınırlarında yer almaktadır.
temel bir bileşen olmayabileceğini öne sürerler. Bu iddia,
zamanın gerçekte var olup olmadığını sorgulayan yorumla- Zamanın ziği kadar ilgi çekici bir diğer araştırma konusu
ra yol açsa da zamanın algıladığımız halinin geçerliliği ile da canlıların metabolik ve zihinsel olarak zamanı nasıl
çelişmez. Aslında zamanın gerçekten var olup olmadığına algıladıklarıdır. İlkel yaşam formlarından insanlara kadar
dair tartışmalar felsefede de önemli yer bulmuştur. Özellik- tüm canlılarda hemen hemen tüm temel yaşamsal süreçler
le McTaggart (1908) “Zamanın Gerçekdışılığı” (The Unrea- çoğunlukla günlük kimi zaman da aylık ve yıllık döngülere
lity of Time) adlı meşhur makalesinde geçmiş, şimdi ve sahiptir. Güneş ışığı gibi ziksel uyaranlardan gelen bilgiler
gelecek kavramlarının dilsel ifadelerinden yola çıkarak beynimizde bulunan özelleşmiş bir bölgede işlenerek
zamanın bir yanılsama olduğunu savunmuştur. temel ve ikincil biyolojik saatler kontrol edilir ve bu iç
biyolojik saatler temel olarak hücresel ve moleküler düzey-
Zaman hakkındaki en temel bilişsel kabullerimizden biri de deki düzenli süreçlere dayanır (Harmer vd., 2001). Düşün-
onun sadece tek yönde, hep ileriye doğru aktığıdır. Sir sel boyutta zaman algımızın beynimizde nasıl gerçekleştiği
Arthur Eddington (1927) bu sorunu ilk ele aldığında bunun ise görece daha az bilgi sahibi olduğumuz bir konudur.
evrenin temel bir özelliği olup olmadığını merak etmiştir. Olayların öncelik-sonralık sıralamasının algılanması, bunla-
Temel zik ve matematiksel eşitlikler açısından düşünüldü- rın anılarda depolanması ve çağrılırken her bir anının
ğünde zamanın belirli bir yönü olması için bir sebep yoktur. zamanla ilişkilendirilmesi beynin başta hipokampüs olmak
Ancak termodinamiğin ilkeleri ve entropi kavramları bu üzere birçok bölgesinin görev aldığı ve çeşitli nöroileticile-
yönler açısından bir fark tanımlar. Termodinamiğin ikinci rin kullanıldığı karmaşık bir süreçtir (Meck, 1996).
ilkesi, düzensizliğin bir ölçüsü olarak tanımlanabilecek
entropinin kapalı bir sistem için her zaman artacağını Evrendeki en temel kavramlar çoğunlukla zik açısından
öngörür. Bu da zamanın yönü ile ilgili gözlemsel bir ölçüt açıklanması en zor kavramlardır. Hâlihazırda evrenin sadece
sağlar. Hawking (1988) zamanın zyolojik ve psikolojik sınırlı bir bölgesine dair gözlemlerimiz olduğu, kuantum
okunun da zamanın termodinamik oku tarafından belirlen- mekaniği ve görelilik gibi teorileri geliştireli henüz sadece
diğini öne sürmüştür. Ayrıca kozmolojik açıdan evrenin bir yüzyıl geçtiği ve bilince dair tüm perspekti mizin antro-
genişlemesi ve kuantum mekaniksel açıdan dalga fonksiyo- pik olduğu düşünüldüğünde insanlığın evrenin doğasını
nun çökmesi , zamanın yönünü tanımlamak açısından birer anlama açısından geldiği nokta umut vericidir ama hala bu
ölçüt olarak kullanılabilir. Geri döndürülemez süreçler yapbozda eksik parçaların olduğu açıktır.
(irreversible processes) ve bilgi kaybı (information loss) ile
ilgili tüm bu ölçütler evrenin neden bu şekilde olduğunu
anlamamıza yardımcı olsa da tam bir açıklama sağlamaz. KAYNAKLAR
Ancak beynimizin neden zamanın sadece bir yönünü
hatırladığı ve şimdi kavramına dair kabullerimiz bu süreç- Barbour, J. (2001). The end of time: The next revolution in physics. Oxford
university press.
lerle ilişkilendirilebilir.
Eddington, A. (2019). The nature of the physical world: THE GIFFORD
Zamanla ilgili en ilgi çekici konulardan biri de şüphesiz LECTURES 1927. (Vol. 23). BoD–Books on Demand.
sayısız bilim kurgu kitabına ve lmine konu olmuş olan Einstein, A. (1905). On the electrodynamics of moving bodies. Annalen der
zaman yolculuğudur. Geçmişe gidip değişiklikler yapmanın physik, 17(10), 891-921.
bugünü nasıl etkileyeceğini düşünmek hepimizin deneyim- Einstein A. (1916). Die Grundlage der allgemeinen relativitätstheorie . Ann
lediği bir olgu olduğundan bu konunun bilimsel bir temele Phys., 354, 769–822.
oturtulabileceği üzerine tartışmaların popülerliği anlaşılabi- Everett, H. (1957). The Theory of the Universal Wavefunction, Thesis,
lir. Ancak bu tema çoğu eserde en temel mantık kurallarını Princeton University Press.
dahi altüst edecek şekilde kullanılmaktadır (Kaku, 2008). Harmer, S. L., Panda, S., & Kay, S. A. (2001). Molecular bases of circadian
Örneğin çoklukla zaman yolculuğu yapan kişinin bedeni ve rhythms. Annual review of cell and developmental biology, 17(1), 215-253.
zihni değişmeden kalmaktadır. Fizik açısından ise zaman Hawking, S. W. (1988). A Brief History of Time: From the Big Bang to Black
yolculuğu evrenin doğasına dair mevcut bilgilerimiz ışığın- Holes. Bantam Books.
da çoğunlukla olanaksız kabul edilir ancak bazı teorilerde Hossenfelder, S. (2022). Existential Physics: A Scientist’s Guide to Life’s
en azından matematiksel bir olasılık olarak ortaya çıkmak- Biggest Questions. Viking, 1-22.
tadır. Uzay zamanı bükerek evrenin dokusunda kısa yollar Kaku, M. (2008). A Scienti c Exploration into the World of Phasers, Force
oluşturan solucan deliklerinden, ışıktan hızlı hareket eden Fields, Teleportation, and Time Travel. Doubleday.
parçacıklar olan takyonlara kadar zaman yolculuğunun Lewis, D. (1976). The paradoxes of time travel. American Philosophical
olası olduğu pek çok teorik çerçeve çizilmiştir. Çoğu zaman Quarterly, 13(2), 145-152.
bilim kurgunun sınırında yer alan bu kirlerin karşılaştığı en McTaggart, J. E. (1908). The unreality of time. Mind, 17(68), 457-474.
temel güçlük, bu türden bir yolculuğun yol açabileceği Meck, W. H. (1996). Neuropharmacology of timing and time perception.
paradokslardır. Zaman akışında yaşanacak bir değişikliğin Cognitive brain research, 3(3-4), 227-242.
ileride zaman yolculuğunu ortaya çıkaran şartları ortadan Minkowski, H. (2013). Space and Time: Minkowski's papers on relativity.
kaldırması kaçınılmaz olarak döngüsel paradokslara yol Minkowski Institute Press.